Íà ãëàâíóþ ñòðàíèöó

 

© À. Ã. Äóíàåâ. Èíòåðíåò-ïóáëèêàöèÿ. Âñå ïðàâà çàùèùåíû. Ëþáàÿ ïåðåïå÷àòêà, âêëþ÷àÿ ýëåêòðîííûå ôîðìû è ïóáëèêàöèè â èíòåðíåòå, áåç ïèñüìåííîãî ñîãëàñèÿ àâòîðà çàïðåùåíà.

 

Ðåöåíçèÿ îïóáëèêîâàíà òàêæå íà ñàéòå http://patriarchia.ru/db/text/331353.html  (ñîäåðæàíèå êíèãè äàíî íà ýòîì ñàéòå â âèäå íåðàñïîçíàííûõ èçîáðàæåíèé)

 

 

 

À. Ã. Äóíàåâ

 

Ðåöåíçèÿ íà êíèãó:

 

Ïðï. Ìàêñèì Èñïîâåäíèê. Ïèñüìà /  ïåð. Åãîðà Íà÷èíêèíà. — ÑÏá.: Èçä. Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêîãî óíèâåðñèòåòà; Ðóññêàÿ Õðèñòèàíñêàÿ ãóìàíèòàðíàÿ àêàäåìèÿ, 2007.— 285 ñ. (Âèçàíòèéñêàÿ ôèëñîîôèÿ. Ò. 2; Smaragdos Philocalias). — Òèðàæ 1000 ýêç. — ISBN 978-5-288-04379-6

 

 

Ñìîòðåòü îáëîæêó

 

ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ

 

Îò ñîñòàâèòåëÿ

 

11

Æ.-Ê. Ëàðøå.

Î ïèñüìàõ ñâÿòîãî Ìàêñèìà

15

I.

Çíà÷åíèå ïèñåì

17

II.

Õðèñòîëîãè÷åñêèå ïèñüìà

18

1.

Ââåäåíèå

18

2.

Õðèñòîëîãèÿ Ñåâèðà Àíòèîõèéñêîãî è åãî ó÷åíèêîâ

18

3.

Âçãëÿä Ìàêñèìà íà õðèñòîëîãèþ Ñåâèðà

20

4.

Çàùèòà ïðàâîñëàâíî õðèñòîëîãèè ÷åðåç êðèòèêó õðèñòîëîãèè ìîíîôèçèòñêîé

25

à)

Äâå ïðèðîäû Õðèñà è èõ ñîõðàíåíèå ïîñëå ñîåäèíåíèÿ

26

á)

Ñóùåñòâóþò äâå ïðèðîäû, à íå îäíà

27

â)

Ïðàâîñëàâíûé ñìûñë âûðàæåíèÿ ñâÿòîãî Êèðèëëà «åäèíàÿ ïðèðîäà Áîãà-Ñëîâà âîïëîùåííàÿ»

27

ã)

Èïîñòàñíîå ñîåäèíåíèå ïðèðîä

28

ä)

Õðèñòîñ íå ÿâëÿåòñÿ îäíîé ñîñòàâíîé ïðèðîäîé

29

å)

Ñîñòàâíàÿ èïîñòàñü Õðèñòà

30

æ)

«Ïðèðîäû, èç êîòîðûõ, â êîòîðûõ è êîòîðûå åñòü Õðèñòîñ»

31

ç)

Îáùåíèå èäèîì

33

è)

×åëîâå÷åñêàÿ ïðèðîäà Õðèñòà âîèïîñòàçèðîâàíà

33

5.

Ñìûñë Ïèñüìà XIX

 

III.

Ïèñüìî II, ê êóáèêóëàðèþ Èîàííó î ëþáâè

34

IV.

Îñîáåííûé èíòåðåñ êîòîðûé ïðåäñòàâëÿþò äðóãèå ïèñüìà

39

V.

Àäðåñàòû ïèñåì è áèîãðàôè÷åñêèå è èñòîðè÷åñêèå ñâåäåíèÿ î íèõ

43

 

ÏÐÅÏÎÄÎÁÍÛÉ ÌÀÊÑÈÌ ÈÑÏÎÂÅÄÍÈÊ. ÏÈÑÜÌÀ

 

Ïðåäèñëîâèå ïåðåâîä÷èêà

71

Óñëîâíûå îáîçíà÷åíèÿ

74

 

ÏÈÑÜÌÀ, ÂÎØÅÄØÈÅ Â ÑÎÁÐÀÍÈÅ Ô. ÊÎÌÁÅÔÈÑÀ

 

Ïèñüìî I.

Ñëîâî óâåùåâàòåëüíîå â âèäå ïèñüìà. Ðàáó Áîæèåìó ãîñïîäèíó Ãåîðãèþ, ïðåáëàãîñëîâåííîìó íàìåñòíèêó Àôðèêè

75

Ïèñüìî Ï.

Êóáèêóëàðèþ Èîàííó î ëþáâè

91

Ïèñüìî III.

Òîìó æå

100

Ïèñüìî IV.

Òîìó æå, î ïå÷àëè ïî Áîãó

102

Ïèñüìî V.

Êîíñòàíòèíó

106

Ïèñüìî VI.

Ñâÿòåéøåìó è áëàæåííåéøåìó àðõèåïèñêîïó Èîàííó î òîì, ÷òî äóøà áåñòåëåñíà

108

Ïèñüìî VII.

Ïðåñâèòåðó Èîàííó î òîì, ÷òî äóøà è ïîñëå ñìåðòè ñîõðàíÿåò äåéñòâèå ìûñëèè íå óòðà÷èâàåò íè îäíîé èç ñâîèõ åñòåñòâåííûõ ñïîñîáíîñòåé

113

Ïèñüìî VIII.

Òîìó æå

117

Ïèñüìî IX.

Ïðåñâèòåðó è èãóìåíó Ôàëàññèþ

120

Ïèñüìî X.

Êóáèêóëàðèþ Èîàííó

122

Ïèñüìî XI.

Èãóìåíüå î ìîíàõèíå, âûøåäøåé èç ìîíàñòûðÿ è ðàñêàÿâøåéñÿ

125

Ïèñüìî XII.

Êóáèêóëàðèþ Èîàííó î ïðàâûõ äîãìàòàõ Öåðêâè Áîæèåé è ïðîòèâ åðåòèêà Ñåâèðà

129

 

Èçëîæåíèå ïðàâîãî èñïîâåäàíèÿ

133

 

Î ðàçëè÷èè è î òîì, êàê ñëåäóåò áëàãî÷åñòèâî èñïîâåäîâàòü äâå ïðèðîäû âî Õðèñòå ïîñëå èõ ñîåäèíåíèÿ

134

 

Èíà÷å î òîì æå

135

 

Î òîì, ÷òî ÷èñëî è íå ðàçäåëÿåò, è íå ðàçäåëÿåòñÿ, è ïî ñâîåé ñóòè âîâñå íå âíîñèò ðàçäåëåíèÿ â òî, ê ÷åìó ïðèëàãàåòñÿ

137

 

Êàê áëàãî÷åñòèâî óïîòðåáëÿòü ÷èñëî äëÿ èçúÿâëåíèÿ ðàçëè÷èÿ

 

139

 

Êàê ñëåäóåò ïîíèìàòü èçðå÷åíèå ñâÿòîãî Êèðèëëà â ïîñëàíèè Ñóêêåíñó. È î òîì, ÷òî ñëîâà «â äâóõ» íå ïðîòèâîðå÷àò óâåðæäàþùèì îäíó âîïëîòèâøóþñÿ ïðèðîäó Ñëîâà, åñëè íå áðàòü èõ íåáëàãî÷åñòèâî â ñìûñëå Íåñòîðèÿ

141

 

Î òîì, ÷òî âî Õðèñòå ñóùåñòâóåò ðàçëè÷èå âåùåé, èëè, ñêîðåå, ñóùíîñòåé, à íå êà÷åñòâ. È î òîì, ÷òî âñÿêîå ðàçëè÷èå ïî íåîáõîäèìîñòè íåïðåìåííî ïðèâíîñèò ñ ñîáîé êîëè÷åñòâî òåõ ñóùíîñòåé, ê êîòîðûì îòíîñèòñÿ, à êîëè÷åñòâî — âûðàæàþùåå åãî ÷èñëî, áóäü êîëè÷åñòâî íåïðåðûâíûì èëè ðàçäåëüíûì

143

 

Î òîì, ÷òî íåáëàãî÷åñòèâî ãîâîðèòü, áóäòî Õðèñòîñ — îäíà ñîñòàâíàÿ ïðèðîäà, è ïðîòèâíî èñòèíå

145

 

Î ñîñòàâíîé èïîñòàñè

146

 

Êðàòêîå îïðîâåðæåíèå âîçðàæåíèÿ Ñåâèðà ïðîòèâ âûðàæåíèÿ «â äâóõ»

147

 

Êðàòêîå èñòîëêîâàíèå ñëîâ ïðàâîãî èñïîâåäàíèÿ î Õðèñòå ïî ó÷åíèþ ñîáîðíîé Öåðêâè

151

Ïèñüìî XIII.

Êðàòêîå ñëîâî ê èëëþñòðèþ Ïåòðó ïðîòèâ ó÷åíèÿ Ñåâèðà

157

 

Áîëåå åñòåñòâåííîå ðàññóæäåíèå î ÷èñëå

158

 

Áîëåå ñòðîãîå ðàññóæäåíèå î ðàçëè÷èè è êîëè÷åñòâå è î èõ áëàãî÷åñòèâîì èñïîâåäàíèè

159

 

Î òîì, ÷òî êîùóíñòâåííî óòâåðæäàòü, áóäòî Õðèñòîñ — ïðîñòî îäíà ïðèðîäà

160

 

Áîëåå ñòðîãîå ðàññóæäåíèå î ñëîæíîé ïðèðîäå è å¸ ëîãîñå, è î íå÷åñòèè, óòâåðæäàþùèõ, áóäòî Õðèñòîñ — îäíà ñëîæíàÿ ïðèðîäà

161

 

Î òîì, ÷òî óòâåðæäàþùèé, ÷òî ïîñëå ñîåäèíåíèÿ Õðèñòîñ åñòü Áîã è ÷åëîâåê, íåîáõîäèìî äîëæåí èñïîâåäîâàòü ïîñëå ñîåäèíåíèÿ è ñîîòâåòñòâóþùèå ýòèì èìåíîâàíèÿì ïðèðîäû, åñëè æåëàåò ïðàâî âåðèòü

164

 

Î âûðàæåíèè «â äâóõ», è áëàãî÷åñòèâîå èñïîâåäàíèå åäèíîé âîïëîòèâùåéñÿ ïðèðîäû Ñëîâà ïî ó÷åíèþ Îòöîâ, è îòðèöàíèå åäèíîé ñëîæíîé ïðèðîäû

165

 

Ðàññóæäåíèå î ñëîæíîé èïîñòàñè, îñíîâûâàþùååñÿ áîëåå íà ïðèðîäå, è òî÷íîå äîêàçàòåëüñòâî òîãî, ÷òî èñïîâåäóþùèå åäèíóþ ñëîæíóþ èïîñòàñü Õðèñòà íå âïàäàþò â òó æå íåëåïîñòü, ÷òî è ãîâîðÿùèå, áóäòî Õðèñòîñ — åäèíàÿ ñëîæíàÿ ïðèðîäà

166

 

Î òîì, ÷òî ñîåäèíåíèå Áîãà-Ñëîâà ñ ïëîòüþ ïðîèçîùëî åäèíñòâåííî ïî ïðèíÿòèþ, òàê ÷òî Îí ïðåäñóùåñòâîâàë è ïîæåëàë èñòîùèòüñÿ ðàäè ñîåäèíåíèÿ ñ ïëîòüþ

168

Ïèñüìî XIV.

Òîìó æå ïîñëàíèå ó÷èòåëüíîå

171

Ïèñüìî XV.

Îá îáùåì è îñîáîì, òî åñòü î ñóùíîñòèè èïîñòàñè, Êîñüìå, áîãîóãîäíåéøåìó äèàêîíó Àëåêñàíäðèè

177

 

Äîêàçàòåëüñòâî, îñíîâûâàþùåå áîëåå íà ïðèðîäå è óñòàíàâëèâàþùåå, ÷òî íè÷òî èç ñóùåñòâóþùåãî íå òîæäåñòâåííî èíîìó ïî ñóùíîñòè è èïîñòàñè, à îäíè âåùè òîæäåñòâåííû ïî ñóùíîñòè, íî  îòëè÷íû èïîñòàñÿìè, äðóãèå æå — òîæäåñòâåííû ïî èïîñòàñè, ïî ñóùíîñòè æå ñîâåðøåííî îòëè÷íû

180

 

Î òîì, ÷òî Õðèñòîñ, ïî ñóùíîñòè ñîåäèíÿÿ â Ñåáå êðàéíîñòè îáùíîñòüþ ñ íèìè Ñâîèõ ÷àñòåé, ñîõðàíèë ðàçëè÷èå ÷àñòåé ìåæäó ñîáîé, à îñîáåííîñòÿìè ÷àñòåé âûêàçàë èïîñòàñíóþ òîæäåñòâåííîñòü öåëîãî, îáùåãî îáåèì

183

 

Î òîì, ÷òî èïîñòàñíîå îáùåå ÷àñòåé îòãðàíè÷èâàåò öåëîå, òî åñòü Õðèñòà, îò êðàéíîñòåé, à ñóùíîñòíîå îáùåå ÷àñòåé ñ êðàéíîñòÿìè ñóùíîñòíî ñâÿçûâàåò ñ êðàéíîñòÿìè Õðèñòà êàê öåëîå

184

 

Î òîì, ÷òî Õðèñòîñ, ïîëíîñòüþ Áîãîì áóäó÷è è ïîëíîñòüþ ÷åëîâåêîì, â òîì, ÷òî Îí åñòü, ñîäåðæèò îáùåå è îñîáåííîå, êîòîðûì ñîåäèíÿåòñÿ ñ êðàéíîñòÿìè è îòëè÷àåòñÿ îò íèõ, ñîåäèíåíèåì êðàéíîñòåé ñ Ñîáîé óäîñòîâåðÿÿ ñîõðàíåíèå äâóõ ïðèðîä, èç êîòîðûõ ñîñòàâëåí, à îòëè÷èåì êðàéíîñòåé îò Ñåáÿ óñòàíàâëèâàÿ åäèíñòâî ñîáñòâåííîé èïîñòàñè

186

 

Êðàòêîå ðàññóæäåíèå î ðàçëè÷èè, ïîêàçûâàþùåå, ÷òî ñóùíîñòíîå êîëè÷åñòâî ñîåäèíÿþùèõñÿ âåùåé ñîõðàíÿåòñÿ

187

 

Áîëåå ïðîñòðàííîå è áîëåå îñíîâûâàþùååñÿ íà ïðèðîäå ðàññóæäåíèå î ðàçëè÷èè, êîëè÷åñòâå è âûðàæàþùåì èõ ÷èñëå

187

 

Î òîì, ÷òî îòðèöàþùèé òîæäåñòâåííîñòü ïðèðîäû è èïîñòàñè áëàãî÷åñòèâî óòâåðæäàåò âî Õðèñòå ñîåäèíåíèå è ðàçëè÷èå, âåðÿ â ïåðâîå ïî èïîñòàñè, à âî âòîðîå — ïî Ïðèðîäå

190

 

Î òîì, ÷òî Ñåâèð, óòâåðæäàÿ òîæäåñòâî ïðèðîäû è èïîñòàñè, ïðåâðàùàåò ñîåäèíåíèå â ñëèÿíèå, à ðàçëè÷èå — â ðàçäåëåíèå, ÷åì ïîêàçûâàåò, ÷òî ëîãîñ Òðîèöû ðàñøèðÿåò â ÷åòâåðèöó ëèö, è òàéíó Åäèíèöû ðàññåêàåò íà äâîèöó áîæåñòâ, è êîùóíñòâåííî èçâåðãàåò Õðèñòà èç âñÿêîãî ñóùíîñòíîãî áûòèÿ

191

 

Êðàòêîå èçëîæåíèå èñòèííîãî èñïîâåäàíèÿ Îòöîâ, ñ ïðàâèëüíûì îáîñíîâàíèåì

193

Ïèñüìî XVI.

Òîìó æå

197

Ïèñüìî XVII.

Þëèàíó, ñõîëàñòèêó Àëåêñàíäðèè, î öåðêîâíîì ó÷åíèè îòíîñèòåëüíî âîïëîùåíèÿ Ãîñïîäà

199

Ïèñüìî XVIII.

Íàïèñàííîå îò ëèöà Ãåîðãèÿ ïðåáëàãîñëîâåííîãî íàìåñòíèêà Àôðèêè, àëåêñàíäðèéñêèì ìîíàõèíÿì, îòïàâøèì îò ñîáîðíîé Öåðêâè

202

Ïèñüìî XIX.

Ïèððó, ñâÿòåéøåìó ïðåñâèòåðó è èãóìåíó

206

Ïèñüìî XX.

Ìîíàøåñòâóþùåìó Ìàðèíó

210

Ïèñüìî XXI.

Ñâÿòåéøåìó åïèñêîïó Êèäîíèè

214

Ïèñüìî ÕÕÏ.

Àâêñåíòíþ

216

Ïèñüìî ÕÕ1Ï.

Ïðåñâèòåðó Ñòåôàíó

217

Ïèñüìî XXIV.

Ñàêåëëàðèþ Êîíñòàíòèíó

218

Ïèñüìî XXV.

Ïðåñâèòåðó è èãóìåíó Êîíîíó

221

Ïèñüìî XXVI.

Ïðåñâèòåðó Ôàëàññèþ, ñïðîñèâøåìó, êàê ýòî íåêîòîðûå èç ÿçû÷åñêèõ öàðåé ðàäè Áîæèåãî ãíåâà, óãðîæàâøåãî èõ ïîääàííûì, ïðèíîñèëè â æåðòâó äåòåé è ðîäñòâåííèêîâ, è ãíåâ ïðåêðàùàëñÿ, êàê îïèñàíî ó ìíîãèõ äðåâíèõ ïèñàòåëåé

222

Ïèñüìî XXVII.

Êóáèêóëàðèþ Èîàííó

224

Ïèñüìî XXVIII.

Åïèñêîïó Êèðèñèêèþ

226

Ïèñüìî XXIX.

Òîìó æå

228

Ïèñüìî XXX.

Åïèñêîïó Èîàííó

229

Ïèñüìî XXXI.

Òîìó æå

230

Ïèñüìî XXXII.

Àââå Ïîëèõðîíèþ

231

Ïèñüìî XXXIII.

Òîìó æå

232

Ïèñüìî XXXIV.

Òîìó æå

233

Ïèñüìî XXXV.

Òîìó æå

234

Ïèñüìî XXXVI.

Òîìó æå

235

Ïèñüìî XXXVII.

Òîìó æå

236

Ïèñüìî XXXVIII.

Òîìó æå

237

Ïèñüìî XXXIX.

Òîìó æå

238

Ïèñüìî XL.

Ïðåñâèòåðó è èãóìåíó Ôàëàññèþ

239

Ïèñüìî XLI.

Òîìó æå

240

Ïèñüìî XLII.

Òîìó æå

241

Ïèñüìî XLIII.

Êóáèêóëàðèþ Èîàííó

242

Ïèñüìî XLIV.

Òîìó æå

245

Ïèñüìî XLV.

Òîìó æå

249

 

ÏÈÑÜÌÀ, [ÍÅ] ÂÎØÅÄØÈÅ Â ÑÎÁÐÀÍÈÅ Ô. ÊÎÌÁÅÔÈÑÀ

 

Ïèñüìî ñâÿòîãî Ìàêñèìà ê èãóìåíó Ôàëàññèþ (Ïèñüìî À). Çàïèñêà î òîì, ÷òî ñäåëàëè ðèìñêèå ëåãàòû â Êîíñòàíòèíîïîëå

253

Òîãî æå [Ìàêñèìà] ê áëàãî÷åñòèâåéøåìó Ñòåôàíó, ïðåñâèòåðó è èãóìåíó (Ïèñüìî Â)

257

Áîãîñëîâñêî-ïîëåìè÷åñêèé òðàêòàò XII. Èç ïèñüìà òîãî æå ñâÿòîãî Ìàêñèìà, íàïèñàííîãî

ê ñëàâíîìó Ïåòðó, ãäå îí óïîìèíàåò Ïèððà, ñâÿòîãî Ñîôðîíèÿ, åïèñêîïà Èåðóñàëèìñêîãî è ïàïó Ãîíîðèÿ

258

Ïèñüìî îò ìîíàõà Ìàêñèìà ìîíàõó Ñîôðîíèþ, íàçûâàåìîìó Åâêðàòîì (Îêîí÷àíèå Ïèñüìà VIII)

265

 

ÏÐÈËÎÆÅÍÈß

 

Ã. È. Áåíåâè÷. Ïî ïîâîäó «Îêîí÷àíèÿ Ïèñüìà VIII» ïðï. Ìàêñèìà

269

À. Íàñèëüñòâåííîå êðåùåíèå èóäååâ â Êàðôàãåíå — äâà ïîäõîäà

269

Á. Îáñòîÿòåëüñòâåííûå äîáðîäåòåëè è àïîñòàñèÿ

276

Èìåííîé óêàçàòåëü

279

Óêàçàòåëü öèòàò èç Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ

281

 

 


Äâà ìåñÿöà íàçàä ïîÿâèëèñü ïåðâûå äâå êíèãè â ñåðèè «Âèçàíòèéñêàÿ ôèëîñîôèÿ», è îáå îíè ïîñâÿùåíû ïðï. Ìàêñèìó Èñïîâåäíèêó.  òî âðåìÿ êàê ïåðâàÿ êíèãà («Ìàêñèì Èñïîâåäíèê: Ïîëåìèêà ñ îðèãåíèçìîì è ìîíîýíåðãåòèçìîì») ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ñîáðàíèå äîâîëüíî ðàçíîðîäíûõ ìàòåðèàëîâ, âòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ áîëåå öåëüíîé, âêëþ÷àþùåé ðóññêèé ïåðåâîä ïèñåì ïðï. Ìàêñèìà è ïðåäèñëîâèå Æ.-Ê. Ëàðøå (ïåðåâåäåíî — íà ïåðâûé âçãëÿä, íåïëîõî — ñ ôðàíöóçñêîãî Å. Íà÷èíêèíûì è ìîíàõèíåé Êàññèåé (Ñåíèíîé)). Îöåíêå âòîðîãî èçäàíèÿ è ïîñâÿùåíà íàñòîÿùàÿ ðåöåíçèÿ.

Ïèñüìà ïðï. Ìàêñèìà äî ñèõ ïîð íå âûøëè â íîâîì êðèòè÷åñêîì èçäàíèè, ïîýòîìó ïåðåâîä÷èê âîñïîëüçîâàëñÿ «Ãðå÷åñêîé ïàòðîëîãèåé» àááàòà Æ.-Ï Ìèíÿ (PG). Íåäîñòàòêîì òåêñòà â PG ÿâëÿåòñÿ íå òîëüêî íåïîëíûé ó÷åò ðóêîïèñåé, íî è çà÷àñòóþ íåóñòàíîâëåíûå öèòàòû. Ìåæäó òåì, â ñîâðåìåííûõ êðèòè÷åñêèõ èçäàíèÿõ (â ÷àñòíîñòè, òîãî æå ïðï. Ìàêñèìà) ïðèíÿòà ðàçðàáîòàííàÿ ñèñòåìà, ïîçâîëÿþùàÿ óñòàíîâèòü, íàñêîëüêî òî÷íî öèòèðîâàí òîò èëè èíîé èñòî÷íèê. Ýòîé öåëè ñëóæèò êàê îñîáàÿ ñèñòåìà øðèôòîâûõ âûäåëåíèé, òàê è ïîäðîáíûé àïïàðàò, ó÷èòûâàþùèé ðàçíî÷òåíèÿ íå òîëüêî ðóêîïèñåé Ìàêñèìà, íî è öèòèðóåìûõ èì òåêñòîâ. Êðîìå òîãî, â PG îñòàþòñÿ ÷àñòî íåðàñïîçíàííûìè ñêðûòûå àëëþçèè.

Èç ñêàçàííîãî ñëåäóåò, ÷òî ó ñîâðåìåííîãî ïåðåâîä÷èêà îñòàþòñÿ äâå âîçìîæíîñòè: èëè äîæèäàòüñÿ ïîÿâëåíèÿ íîâûõ êðèòè÷åñêèõ èäàíèé è òîëüêî ïî íèì äåëàòü íîâûé ïåðåâîä, èëè — çà íåâîçìîæíîñòüþ çàíèìàòüñÿ ñàìîñòîÿòåëüíûì êîëëèðîâàíèåì ðóêîïèñåé — ñàìîìó óëó÷øàòü óñòàðåâøåå èçäàíèå PG (âïðî÷åì, «óëó÷øàòü» âî âðåìÿ ïåðåâîäà ïðèõîäèòñÿ ïîðîé äàæå ñîâðåìåííûå èçäàíèÿ). Èçäàòåëè ðåöåíçèðóåìîãî òîìà ïîøëè ïî âòîðîìó ïóòè, èçáðàâ, îäíàêî, äëÿ ýòîãî íàèáîëåå ëåãêèé âàðèàíò. Ïîñêîëüêó ñàì ïåðåâîä÷èê âî âðåìÿ ðàáîòû — ïî íåïîíÿòíîé äëÿ íàñ ïðè÷èíå — íå ñâåðÿë òî÷íîñòü öèòèðîâàíèÿ, à ïðîñòî ñëåäîâàë èçäàíèþ Ìèíÿ, òðóä ïî óñòàíîâëåíèþ áîëüøèíñòâà öèòàò âçÿë íà ñåáÿ îòâåòñòâåííûé ðåäàêòîð Ä. Ñ. Áèðþêîâ, âîñïîëüçîâàâøèñü ñîâðåìåííîé êîìïüþòåðíîé áàçîé ãðå÷åñêèõ òåêñòîâ (TLG). Ïðè ýòîì ðåäàêòîð íå ó÷åë, ÷òî âñå ññûëêè â TLG äàþòñÿ â àíãëèéñêîì ïåðåâîäå, òàê ÷òî âîñïðîèçâåäåíèå èõ â òàêîâîì æå âèäå â ðóññêîì èçäàíèè (íàïðèìåð: P., line ïðè ññûëêàõ íà íåìåöêîå èçäàíèå ACO âìåñòî ëàòèíñêèõ èëè, â êðàéíåì ñëó÷àå, íåìåöêèõ ýêâèâàëåíòîâ) âûçûâàåò íåäîóìåíèå.  òåõ ñëó÷àÿõ, êîãäà öèòàòà íå íàõîäèëàñü â TLG, êàêèå-ëèáî ïðèìå÷àíèÿ èëè ïîÿñíåíèÿ îòñóòñòâóþò (ñì., íàïðèìåð, íåóñòàíîâëåííóþ öèòàòó èç Êèðèëëà Àëåêñàíäðéñêîãî íà ñ. 136). Ñëåäóåò îòìåòèòü, âïðî÷åì, ÷òî ðåäàêòîð íå ñìîã ìàêñèìàëüíî èñïîëüçîâàòü âîçìîæíîñòè TLG. Òàê, öèòàòà èç Greg. Naz. Or. 2 // PG 35, 425, lin. 25 (τοὺς ἰδίους ὅρους οὐχ ὑπερβαίνουσαν) îáíàðóæèâàåòñÿ áåç êàêèõ áû òî íè áûëî çàòðóäåíèé, íåñìîòðÿ íà óâåðåíèÿ îòâåòñòâåííîãî ðåäàêòîðà, ÷òî «òî÷íîãî ìåñòà... íè â ýòîì [14-ì ñëîâå, êàê îøèáî÷íî óêàçàíî ó Ìèíÿ], íè â äðóãèõ íàì îáíàðóæèòü íå óäàëîñü» (ñ. 81, ïðèìå÷. 1).

Íå òîëüêî ïåðåâîä÷èê, íî è ðåäàêòîð ïî÷òè íèêîãäà íå îòìå÷àþò (ñ ïîìîùüþ ìíîãîòî÷èé, øðèôòîâûõ âûäåëåíèé, ïîÿñíåíèé è ò.ï.) òî÷íîñòü öèòèðîâàíèÿ (ïðîïóñêè, äðóãèå ñëîâîôîðìû, ñèíîíèìû è ò.ï.) ó ïðï. Ìàêñèìà. (Çàìå÷àíèÿ, êàñàþùèåñÿ íåòî÷íîñòåé öèòèðîâàíèÿ, åäèíè÷íû è ÿâëÿþòñÿ èñêëþ÷åíèåì — ñì., íàïðèìåð, ñ. 168, ïðèìå÷. 40.) Òî÷íîñòü öèòàò èç Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ òàêæå íå îòìå÷åíà, çà èñêëþ÷åíèåì íàëè÷èÿ èëè îòñóòñòâèÿ êàâû÷åê. Ïåðåëîæåíèå íà ÷èòàòåëÿ ñòîëü òðóäîåìêîé ðàáîòû, òðåáóþùåé, ê òîìó æå, íàëè÷èÿ ïîä ðóêîé ìíîãèõ êðèòè÷åñêèõ èçäàíèé ãðå÷åñêèõ òåêñòîâ, íåëüçÿ ïðèâåòñòâîâàòü íèêîèì îáðàçîì.

Âûçûâàåò òàêæå íåäîóìåíèå, çà÷åì ïåðåâîä÷èê óêàçàë, ïîìèìî ñòîëáöîâ ãðå÷åñêîãî òåêñòà PG, åùå è ïàãèíàöèþ ëàòèíñêîãî ïåðåâîäà (îòðàæàþùóþ ïàãèíàöèþ èçäàíèÿ, âîñïðîèçâåäåííîãî Ìèíåì) â òîé æå PG, åñëè ëàòèíñêèé ïåðåâîä ðàçìåùåí ïàðàëëåëüíî ãðå÷åñêîìó òåêñòó? Îòãàäêà êðîåòñÿ â òîì, ÷òî èìåííî ëàòèíñêàÿ ïàãèíàöèÿ âîñïðîèçâåäåíà âî ôðàíöóçñêîì ïåðåâîäå Ý. Ïîíñóà. Ïîíÿòíî, ÷òî äëÿ ôðàíêîÿçû÷íîãî ÷èòàòåëÿ ëàòèíñêèé ïåðåâîä ìîæåò îêàçàòüñÿ áîëåå âîñòðåáîâàííûì, ÷åì ãðå÷åñêèé ïîäëèííèê. Îäíàêî çà÷åì ëàòèíñêàÿ ïàãèíàöèÿ îñòàâëåíà â ðóññêîì ïåðåâîäå, íå âïîëíå ÿñíî (âîçìîæíî, äëÿ áîëåå ëåãêîé ñâåðêè ðóññêîãî òåêñòà ñ ôðàíöóçñêèì, õîòÿ, êàê ìû ïîêàæåì íèæå, òàêîâîé ñâåðêè íå ïðîèçâîäèëîñü?).

Èòàê, â «òåõíè÷åñêîé» ÷àñòè ïî ñðàâíåíèþ ñ ôðàíöóçñêèì ïåðåâîäîì 1998 ã. (ïðè ðàáîòå íàä êîòîðûì íå áûë èñïîëüçîâàí TLG, óæå ïîëó÷èâøèé îòíîñèòåëüíî øèðîêîå ðàñïðîñòðàíåíèå) â ðóññêîì èäàíèè èìååòñÿ îïðåäåëåííûé ïðîãðåññ. Îäíàêî è ïåðåâîä÷èê, è ðåäàêòîð ñòàðàëèñü èçáåæàòü òðóäîåìêîé ðàáîòû ïî óñòàíîâëåíèþ è ñâåðêå âñåõ öèòàò, ïîéäÿ ïî íàèáîëåå ëåãêîìó ïóòè ôîðìàëüíîãî ïîèñêà íåêîòîðûõ öèòàò ñ ïîìîùüþ êîìïüþòåðà.

Ïåðåéäåì òåïåðü ê íàèáîëåå çíà÷èìîé ÷àñòè ðåöåíçèè — îïðåäåëåíèþ êà÷åñòâà ðóññêîãî ïåðåâîäà, èáî ïðè îòñóòñòâèè íåîáõîäèìîé ðåäàêöèîííîé ðàáîòû ïî óòî÷íåíèþ àïïàðàòà è ïîäðîáíûõ êîììåíòàðèåâ èìåííî ïåðåâîä ñîñòàâëÿåò raison d'être êíèãè.

Ïåðåâîä âûïîëíåí Å. Íà÷èíêèíûì. Åìó ïðèíàäëåæàò ïåðåâîä ñ ðóññêîãî íà ôðàíöóçñêèé ìîíîãðàôèè ïðîò. Èîàííà Ìåéåíäîðôà î ñâò. Ãðèãîðèè Ïàëàìå (ñì. ðåöåíçèþ ïðîò. Â. Àñìóñà íà ýòî èçäàíèå), à òàêæå ïåðåâîä ñ ãðå÷åñêîãî íà ðóññêèé îäíîãî èç òâîðåíèé òîãî æå ñâÿòèòåëÿ. Ïîìèìî ïåðåâîäîâ, Å. Íà÷èíêèí èçâåñòåí è êàê ðàçðàáîò÷èê ìíîãèõ âåñüìà öåííûõ ïðîãðàìì (íàïðèìåð, Slavonic Bible, ÿâëÿþùåéñÿ íåçàìåíèìûì ïîäñïîðüåì ïðè ðàáîòå ñ ðàçëè÷íûìè ïåðåâîäàìè Áèáëèè, â ïåðâóþ î÷åðåäü — ñëàâÿíñêèì). Ïîñêîëüêó ñïëîøíàÿ ñâåðêà ïåðåâîäà, ÿâëÿþùàÿñÿ ïðÿìîé îáÿçàííîñòüþ ðåäàêòîðà èëè ñïåöèàëüíîãî ñâåðùèêà, çàíÿëà áû ñëèøêîì ìíîãî âðåìåíè è ñèë, â êà÷åñòâå «ëàêìóñîâîé áóìàãè» ìû ðåøèëè èñïîëüçîâàòü ïåðåâîä 10-ãî ïèñüìà, óæå ñðàâíèòåëüíî äàâíî âûïîëíåííûé ïðîò. Âàëåíòèíîì Àñìóñîì (èçäàí â 2002 ã. â «Áîãîñëîâñêîì ñáîðíèêå» ÏÑÒÃÓ, âûï. 10, ñ. 72–75), íî íå ó÷òåííûé â ðåöåíçèðóåìîé êíèãå (êàê, âïðî÷åì, è ïåðåâîä 6-ãî ïèñüìà, ñäåëàííûé  àðõèì. Àìâðîñèåì (Ïîãîäèíûì) — ñì. Èñèõàçì: Àííîòèðâàííàÿ áèáëèîãðàôèÿ [ÈÀÁ] IV, ¹ 1594).

Íèæå ïðèâîäèì (ñ îïóùåíèåì íåáîëüøèõ ïðèìå÷àíèé) ãðå÷åñêèé îðèãèíàë (ïî ýëåêòðîííîìó èçäàíèþ íîâîãî ãðå÷åñêîãî «Äîáðîòîëþáèÿ»; òåêñò ñîîòâåòñòâóåò PG), ïåðåâîäû ïðîò. Â. Àñìóñà è Å. Íà÷èíêèíà, à òàêæå (ôðàãìåíòàðíî) ôðàíöóçñêèé ïåðåâîä Ý. Ïîíñóà. Çåëåíûì öâåòîì îòìå÷åíû ïðàâèëüíûå âàðèàíòû, êðàñíûì — îøèáî÷íûå (â ðóññêèõ ïåðåâîäàõ — âñþäó, âî ôðàíöóçñêîì — âûáîðî÷íî).

 

 

Ãðå÷åñêèé îðèãèíàë

Ïåðåâîä Àñìóñà

Ïåðåâîä Íà÷èíêèíà

Ïåðåâîä Ïîíñóà (ôðàãìåíòû)

(≡15Β_138≡> Ἐπειδή τήν αἰτίαν δι᾿ ἥν ὑπ᾿ ἀνθρώπων βασιλεύεσθαι ψηφισάμενος ὁ Θεός ἐδικαίωσε, μιᾶς καί τῆς αὐτῆς πάντων ὑπαρχούσης τῆς φύσεως, καί πάντας τῷ κατ᾿ αὐτήν ἁπλῷ λόγῳ τούς μετέχοντας αὐτῆς ὁμοτίμως ἀποφαινούσης, γραφῆναι ὑμῖν ἐκελεύσατε, ἐρῶ κατά τήν ἐμήν δύναμιν, μηδέν ἀποκρυπτόμενος, ὧν παρά σοφῶν καί μακαρίων ἀνδρῶν παρέλαβον· τά πολλά περικόπτων ὅσα ῥηθῆναι περί τούτου διά τό σύντομον ἐνδέχεται. Λόγος ἀληθής, ὥς φασι, μυστικῶς ὑπαγορεύει, τόν δεσπόζειν κατά χάριν τοῦ πεποιηκότος αὐτόν Θεοῦ, παντός τοῦ ὁρωμένου κόσμου λαχόντα ἄνθρωπον, διά τοῦ κατά παράχρησιν τρόπου, τῶν ἐμφύτων δυνάμεων τῆς ἐν αὐτῷ νοερᾶς οὐσίας, πρός τά παρά φύσιν τρέψαντα τάς κινήσεις, ἑαυτῷ τε καί τῷ παντί τούτῳ κόσμῳ, τήν κρατοῦσαν νῦν αὐτῶν ἀλλοίωσιν καί φθοράν, κατά κρίσιν εἰσενέγκασθαι τοῦ Θεοῦ δικαίαν· ἵνα μή πρός τά παρά φύσιν ἀθάνατος ἐπ᾿ ἄπειρον ἡ τῆς ψυχῆς δύναμις αὐτῷ κινουμένῳ φυλάττοιτο· ὅπερ ἐστίν οὐ μόνον κακίας τό ἔσχατον, καί τῆς αὐτοῦ τοῦ ἀνθρώπου ἀληθοῦς ὀντότης ἀρίδηλος ἔκπτωσις, ἀλλά καί σαφής τῆς θείας ἀγαθότητος ἄρνησις.

 

Ïîñêîëüêó Âû ïîâåëåëè íàïèñàòü Âàì, ïî êàêîé ïðè÷èíå Áîã Ñâîèì ïîñòàíîâëåíèåì ñóäèë ëþäÿì öàðñòâîâàòü íàä ëþäüìè, ïðè òîì ÷òî ïðèðîäà âñåõ îäíà è òà æå è ÿâëÿåò âñåõ ïî ïðîñòîìó åå ñìûñëó ïðè÷àñòíûõ åé ðàâíî÷åñòíûìè, òî ñêàæó ïî ñèëå ñâîåé, íå ñêðûâàÿ íè÷åãî èç òîãî, ÷òî ïðèÿë ÿ îò ïðåìóä­ðûõ è áëàæåííûõ ìóæåé, óðåçàÿ ìíîãîå, íàñêîëüêî âìåñòèìî ñêàçàòü îá ýòîì âêðàòöå. Ñëîâî èñòèííîå, êàê ãîâîðÿò, òàèíñò­âåííî âíóøàåò, ÷òî êîãäà ÷åëîâåê, ïî äàðó ñîòâîðèâøåãî åãî Áî­ãà, ïîëó÷èë â óäåë âëàäû÷åñòâî íàä âñåì âèäèìûì ìèðîì è îá­ðàçîì çëîóïîòðåáëåíèÿ îáðàòèë äâèæåíèÿ ïðèðîäíûõ ñèë óìíîé ñóùíîñòè, êîòîðàÿ â íåì, ê òîìó, ÷òî ïðîòèâ ïðèðîäû, è âíåñ è â ñåáÿ, è â âåñü ýòîò ìèð, ïî ïðàâåäíîìó ñóäó Áîæèþ, âëàäåþ­ùåå íûíå èìè èçìåíåíèå è èñòëåíèå, ÷òîáû ó íåãî, äâèæóùåãî­ñÿ ê òîìó, ÷òî ïðîòèâ ïðèðîäû, íå ñîõðàíÿëàñü äî áåñêîíå÷íî­ñòè áåññìåðòíàÿ ñèëà äóøè, ÷òî åñòü íå òîëüêî êðàéíåå çëî è î÷åâèäíåéøåå îòïàäåíèå îò èñòèííîãî ñóùåñòâà ñàìîãî ÷åëîâå­êà, íî è ÿâíîå îòðèöàíèå Áîæåñòâåííîé áëàãîñòè.

 

Ïîñêîëüêó âû ïîíóæäàåòå èçëîæèòü ïðè÷èíó, ðàäè êîòîðîé ñóäîì Ñâîèì ïîñòàíîâèë Áîã, ÷òîáû ëþäè óïðàâëÿëèñü ëþäüìè, õîòÿ ó íèõ ó âñåõ îäíà è òà æå ïðèðîäà, âñåõ ïðè­÷àñòíûõ ñåáå ïðîñòî ïîýòîìó ÿâëÿþùàÿ ðàâíî÷åñòíûìè, ñêàæó, êàê ñìîãó, íè÷åãî íå ñêðûâàÿ èç âîñïðèíÿòîãî îò ìóäðûõ è áëà­æåííûõ ìóæåé, íî ïðîïóñêàÿ ðàäè êðàòêîñòè ìíîãîå, ÷òî îá ýòîì ìîæíî áû ñêàçàòü. Èñòèííûé ðàçóì, ãîâîðÿò, òàèíñòâåííî óêà­çûâàåò, ÷òî ÷åëîâåê, ïî ìèëîñòè ñîòâîðèâøåãî åãî Áîãà ïîëó÷èâ­øèé â óäåë ãîñïîäñòâî íàäî âñåì âèäèìûì ìèðîì, îáðàçîì çëî­óïîòðåáëåíèÿ îáðàòèë äâèæåíèÿ âðîæä¸ííîé ñèëû ñâîåé óìíîé ñóùíîñòè ê ïðîòèâîåñòåñòâåííîìó è òåì, ïî ñïðàâåäëèâîìó ñóäó Áîæèåìó, âí¸ñ â ñåáÿ è âî âåñü ìèð íûíå âëàñòâóþùóþ èçìåí­÷èâîñòü è ñìåðòíîñòü, äàáû ñèëà äóøè íå ñîõðàíÿëàñü íàâå÷íî áåññìåðòíîé ó ñòðåìÿùåãîñÿ ê ïðîòèâîåñòåñòâåííîìó, ÷òî áûëî áû íå òîëüêî êðàéíèì çëîì è î÷åâèäíûì îòïàäåíèåì îò èñòèííîãî áûòèÿ ñàìîãî ÷åëîâåêà, íî è ÿâíûì îòðèöàíèåì Áîæåñòâåííîé áëàãîñòè.

 

Puisque vous m'avez demandé de vous écrire sur la raison pour laquelle Dieu a décrété dans Sa justice que l'homme soit gouverné par l'homme, bien que leur nature une et la même

montre qu'elle est pour tous d'égal honneur, qui participent tous de son verbe simple, je parlerai selon mes forces, sans rien cacher de ce que j'ai emprunté aux sages et aux  bienheureux, en élaguant néanmoins pour etre bref beaucoup de ce qu'il y aurait à dire.

Διά τοῦτο πολύμοχθος οὗτος, καί πολυστένακτος τῶν ἀνθρώπων βίος, διά τῆς πολλῆς ἀλογίας καί ἀταξίας τῆς αὐτόν τιθηνούσης ὕλης, ἄλλο τε ἄλλως φέρων τε καί φερόμενος· καί ἀκριβέστερον εἰπεῖν, ἐν τῷ φέρεσθαι φέρων πάντας ἀνθρώπους, τῶν ἐν αὐτῷ δεινῶν μετόχους πάντας καθίστησι· καί οὐδένα παντελῶς ἀφίησι τῆς αὐτοῦ ταραχῆς ἐλεύθερον. Καί τοῦτο κατά (≡15Β_140≡> τόν πρέποντα τῆς τοῦ Θεοῦ σοφίας διετυπώθη λόγον, ἵνα τόν παρόντα βίον παραλόγως κατά διάθεσιν ὑφ᾿ ἡμῶν ἀγαπώμενον, κἄν ὀψέ ποτε τῷ πάσχειν ὑπ᾿ αὐτοῦ κακῶς κατά περίστασιν, ὅσον βλάπτειν οἶδεν πρός αὐτόν φιλίαν μεταμαθόντες, γνῶμεν ὅτι πολύ τῆς πρός αὐτόν ἑνώσεως χωρισμός ἐστιν ἡμῖν χρησιμώτερος· καί τό πρός αὐτόν μῖσος, κατά λόγον ἐνδίκως κυρώσωμεν· καί φυγόντες τήν τῶν ὁρωμένων φύρσιν καί ταραχήν, πρός τήν τῶν νοουμένων εὐσταθῆ ταυτότητα σωφρόνως τόν πόθον μεταθώμαθα.

 

Ïîñåìó ýòà ìíîãîòðóäíàÿ è ìíîãîïëà÷åâíàÿ æèçíü ÷åëîâåêîâ, ÷ðåç ìíîãîå íåðàçóìèå è áåñ÷èíèå âñêàðìëèâàþùåãî åå âåùåñòâà, ðàçíîå è ïî-ðàçíîìó íåñÿ è âûíîñÿ, è, òî÷íåå ñêà­çàòü, â ïåðåíåñåíèè [ñêîðáåé] íåñÿ âñåõ ëþäåé, âñåõ äåëàåò ïðè÷àñòíûìè ïðèñóùèõ åé óæàñîâ è íèêîãî íå îñòàâëÿåò ñî­âåðøåííî ñâîáîäíûì îò ñâîéñòâåííîãî åé âîëíåíèÿ. È ñèå ïðåäïèñàíî ïî ñîîòâåòñòâåííîìó ïðîìûøëåíèþ Áîæèåé ïðåìóäðîñòè, ÷òîáû ìû, íàó÷èâøèñü, íàêîíåö, õîòÿ áû è ïîçäíî, çëîñòðàäàíèÿìè, æèçíèþ ïðè÷èíåííûìè â îáñòîÿíèè, ñêîëü âðåäèòü óìååò äðóæáà ñ íûíåøíåé æèçíüþ, êîòîðóþ ìû ðàñïî­ëîæåíû ëþáèòü âîïðåêè ðàçóìó, ïîçíàëè, ÷òî îòäåëåíèå äëÿ íàñ ïîëåçíåå, ÷åì ñîåäèíåíèå ñ íåþ, è ðàçóìíî óòâåðäèëè ñïðàâåäëèâóþ íåíàâèñòü ê íåé è, èçáåæàâ ñìåøåíèÿ è ñìóùå­íèÿ âèäèìûõ [âåùåé], öåëîìóäðåííî è áëàãîðàçóìíî ïåðåíå­ñëè æåëàíèå íà áëàãîñòîÿòåëüíóþ òîæäåñòâåííîñòü [âåùåé] óìîïîñòèãàåìûõ.

 

Ïîýòîìó ìíîãîñòðàäàëüíàÿ ýòà è ìíîãîïëà÷åâíàÿ æèçíü ÷åëîâå­÷åñêàÿ, âëåêóùàÿ è âëåêóùàÿñÿ òî òóäà, òî ñþäà [254] èç-çà âåëèêîãî íåðàçóìèÿ è íåóïîðÿäî÷åííîñòè ïèòàþùåé å¸ ìàòåðèè, èëè, òî÷íåå ãîâîðÿ, â ñâî¸ì âëå÷åíèè âëåêóùàÿ âñåõ ëþäåé, äåëàåò èõ ñîó÷àñòíè-êàìè ñâîèõ ìó÷åíèé, íèêîìó íå ïîçâîëÿÿ ïîëíîñòüþ îñâîáîäèòüñÿ îò å¸ âîëíåíèÿ. È îáðàçîâàëîñü ýòî ïî ïðèëè÷åñòâóþùåé Áîæåñò­âåííîé ìóäðîñòè ïðè÷èíå: ÷òîáû ìû î íàñòîÿùåé æèçíè, êîòîðóþ ìû áåçðàññóäíî ëþáèì ïî ñîáñòâåííîìó ðàñïîëîæåíèþ, ïðåòåðïå­âàíèåì ñòðàäàíèé îò å¸ îáñòîÿòåëüñòâ óçíàëè, õîòÿ áû è ïîçäíî, ñêîëüêî âðåäà ïðèíîñèò ïðèâÿçàííîñòü ê íåé, è âåäàëè, ÷òî ìíîãî ïîëåçíåå íàì îòäàëåíèå îò íå¸, íåæåëè ñ íåé ñîåäèíåíèå è ïî çäðà­âîìó ðàññóæäåíèþ âîçíåíàâèäåëè áû å¸, è, ïîêèíóâ ñìåøåíèå è âîë­íåíèå âèäèìûõ âåùåé, áëàãîðàçóìíî îáðàòèëè áû íàøè æåëàíèÿ ê óñòîé÷èâîé íåèçìåííîñòè óìîïîñòèãàåìûõ. <452>

 

 

(=0452=) Ἀλλ᾿ ἐπειδή καί μαστιζόμενοι, καί μυρία πάσχοντες δεινά, τῆς πρός αὐτόν φιλίας τόν δεσμόν λύειν οὐκ ἀνεχόμεθα, κατά πρόνοιαν ὡς σοφός καί ἀγαθός, τόν τῆς βασιλείας τοῖς ἀνθρώποις ὁ Θεός διετύπωσε νόμον· τήν προγνωσθεῖσαν διά τήν ἄνεσιν ἔσεσθαι κατά τόν βίον πολλήν τῆς κακίας λύσσαν ἀναστέλλων πόῤῥωθεν· ἵνα μή γένωνται κατά τούς ἰχθύας τῆς θαλάσσης, ἀλλήλων οἱ ἄνθρωποι παραναλώματα· μηδενός ἐπιστατοῦντος, καί τήν ἄδικον τοῦ δυνατωτέρου κατά τοῦ ὑποβεβηκότος ὁρμήν κωλύοντος. Διά τοῦτο, κατά τό εἰκός, ὡς οἶμαι, βασιλεία τῶν ἀνθρώπων τῷ γένει ἀναγκαίως ἐπεισήχθη· σοφίαν παρά Θεοῦ λαβοῦσα, καί δυναστείαν· καί ἡ ὁμότιμος φύσις εἰς τό ἄρχειν καί ἄρχεσθαι μερισθῆναι συνεχωρήθη. Ὅπως τῇ μέν, τάσσῃ τούς νομίμως τοῖς θεσμοῖς τῆς φύσεως πειθομένοις· τῇ δέ, κολάζῃ δικαίως τούς εἴκειν τούτοις δι᾿ αὐθάδειαν γνώμης μή βουλομένους· καί τήν δικαιοσύνην ἐντεῦθεν πᾶσι χαρίζηται, πόθῳ καί φόβῳ βραβευομένην· δι᾿ ἧς τό ἀνώμαλον τῆς τοῦ καθ᾿ ἕκαστον γνώμης ἀπογενόμενον, τό ἐν πᾶσι τῆς φύσεως ἴσον γαληνόν τε καί ἥμερον λαμπρῶς διαδείκνυται. Ὅπερ οὐκ ἄν ἐγεγόνει ποτέ, μή τοῦ φόβου κολάζοντος τήν ἄφρονα τῶν πολλῶν πρός ἀτοπίαν ὁρμήν, καί βίᾳ πρός τῶν σωφρόνων δι᾿ ἀπειλῆς ἄγοντες γαληνότητα. Ὅ γάρ πέφυκε λόγος τούς σώφρονας πείθειν ἑκουσίως ἀσπάζεσθαι, τοῦτο στέργειν ὁ φόβος τούς ἄφρονας εἴωθεν ἀκουσίως βιάζεσθαι.

 

Íî ïîñêîëüêó è áè÷óåìûå è ïðåòåðïåâàþùèå ìíîãèå òûñÿ­÷è çîë ìû íå îòâàæèâàåìñÿ ðàçðåøàòü óçû äðóæáû ñ [æèçíèþ ñåþ], Áîã, ÿêî Ïðåìóäðûé è Áëàãèé Ïðîìûñëèòåëü, ïðåäïèñàë ÷åëîâåêàì çàêîí öàðñòâà, çàðàíåå îòãîíÿÿ âåëèêîå íåèñòîâñòâî çëà, êîòîðîå, êàê [Îí] çíàë íàïåðåä, áóäåò â æèçíè ÷åðåç ñâîå­âîëèå, ÷òîáû ëþäè íå ñòàëè äðóã äëÿ äðóãà ïèùåþ, ïîäîáíî ðûáàì ìîðñêèì, êîãäà íèêòî íå íà÷àëüñòâóåò è íå ïðåïÿòñòâó­åò ñèëüíåéøåìó áåççàêîííî íàïàäàòü íà íèæåñòîÿùåãî. Ïîñå­ìó, ÿ äóìàþ, êàê è ïîäîáàëî, ïî íåîáõîäèìîñòè áûëî âíåñåíî â ÷åëîâå÷åñêèé ðîä öàðñòâî, ïðèÿâøåå îò Áîãà ïðåìóäðîñòü è ìîãóùåñòâî, è ðàâíî÷åñòíàÿ ïðèðîäà äîïóñòèëà ðàçäåëåíèå íà íà÷àëüñòâî è ïîäíà÷àëüíîñòü, ÷òîáû [ïîäíà÷àëüíîñòüþ] óïîðÿäî÷èâàëèñü çàêîííî ïîâèíóþùèåñÿ çàêîíîïîëîæåíèÿì ïðèðî­äû, à [íà÷àëüñòâîì] ñïðàâåäëèâî íàêàçûâàëèñü ïî ñâîåíðàâèþ âîëè íå æåëàþùèå èì óïîäîáëÿòüñÿ, è òàêèì îáðàçîì âñåì äàðîâàëàñü ñïðàâåäëèâîñòü, ðàñïîðÿæàåìàÿ æåëàíèåì è ñòðà­õîì, êîåþ èñ÷åçàþò íåðîâíîñòè âîëè êàæäîãî è ïðèðîäû, êî­òîðàÿ âî âñåõ ñâåòëî ÿâëÿåòñÿ ðàâíîþ, ñïîêîéíîþ è êðîòêîþ. Ýòîãî íèêîãäà áû íå ïðîèçîøëî, åñëè áû ñòðàõ íå ñäåðæèâàë íåðàçóìíîãî óñòðåìëåíèÿ ìíîãèõ ê íåóìåñòíîìó è íå âåë íà­ñèëüíî, óãðîçîþ, ê òèøèíå öåëîìóäðèÿ è áëàãîðàçóìèÿ. Èáî òî, ÷òî ðàçóì åñòåñòâåííî óáåæäàåò öåëîìóäðåííûõ äîáðîâîëü­íî ñ ëþáîâüþ ïðèíèìàòü, òî ñàìîå ñòðàõ èìååò îáûêíîâåíèå ïðèíóæäàòü íåðàçóìíûõ òåðïåòü ïðîòèâ âîëè.

 

Íî ðàç ìû è òåðïÿ áè÷åâàíèå, è ñòðàäàÿ îò òûñÿ÷è çîë íå â ñî­ñòîÿíèè ðàçîðâàòü äðóæåñêóþ ñâÿçü ñ æèçíüþ, ïðåìóäðûé è áëàãîé Áîã ïî Ñâîåìó ïðîìûñëó ñîñòàâèë ëþäÿì çàêîí âëàäû÷åñòâà, èç­äðåâëå ñäåðæèâàÿ áåøåíñòâî ïîðîêà, êîòîðîå ïî ðàñïóùåííîñòè ÿâèëîñü áû â æèçíè, ÷òîáû áåç íà÷àëüñòâóþùåãî è îñòàíàâëè­âàþùåãî áåççàêîííûé íàòèñê ñèëüíåéøåãî íà ñëàáåéøåãî ëþäè íå ñòàëè, êàê ðûáû ìîðñêèå, èñòðåáëÿòü äðóã äðóãà. Ðàäè ýòîãî, äóìàþ, êàê è ñëåäîâàëî, è áûëî ïî íåîáõîäèìîñòè óñòàíîâëåíî ðîäó ÷åëîâå÷åñêîìó âëàäû÷åñòâî, ïðèíÿâøåå îò Áîãà ìóäðîñòü è ìîãóùåñòâî, è ðàâíî÷åñòíîé ïðèðîäå äîïóùåíî ðàçäåëèòüñÿ íà íà÷àëüñòâóþùèõ è íàõîäÿùèõñÿ ïîä íà÷àëîì. Òàê ÷òî ìóäðîñòüþ ïðàâèò âëàäû÷åñòâî òåìè, êòî çàêîíîïîñëóøíî ïîâèíóåòñÿ óñòà­íîâëåíèÿì ïðèðîäû, ìîãóùåñòâîì æå ñïðàâåäëèâî îáóçäûâàåò òåõ, êòî ïî ñâîåíðàâèþ âîëè íå æåëàåò èì ñëåäîâàòü, è òàêèì îá­ðàçîì äàðóåò âñåì ñïðàâåäëèâîñòü, óïðàâëÿÿ äîáðîé âîëåé è ñòðà­õîì; à óñòðàíÿÿ ðàçëè÷èå ïðîèçâîëåíèé ìåæäó ëþäüìè, ÿñíî âû­êàçûâàåò âî âñåõ áåçìÿòåæíîå è êðîòêîå ðàâåíñòâî ïðèðîäû. ×åãî íèêîãäà áû íå áûëî, åñëè áû íå ñòðàõ, îáóçäûâàþùèé ñòðåìëåíèå òîëïû ê ïîðî÷íîìó è óãðîçàìè íàñèëüíî ïðèâîäÿùèé ê áåçìÿ­òåæíîñòè, ñâîéñòâåííîé ðàçóìíûì. Âåäü òî, ÷òî ðàçóì óáåæäàåò ðàçóìíûõ ëþáèòü äîáðîâîëüíî, ñòðàõ çàñòàâëÿåò íåðàçóìíûõ ñîá­ëþäàòü ïðîòèâ âîëè.

 

Mais, dès lors que, meme fustigés et souffrant de mille maux, nous n'acceptons pas de délier le lien de notre affection pour elle, II arrête ce délire inouï de malice qu'il prévoyait devoir survenir dans cette vie par notre licence, en sorte que les hommes, tels les poissons de la mer, se dévorent entre eux, aucun d'eux ne prenant la tête pour empêcher l'inique oppression des plus puissants sur les derniers, [les plus petits]. C'est ainsi que, par une juste necessite des choses, un gouvernement par des  hommes est intervenu sur le genre [humain], tenant de Dieu sagesse et pouvoir. Il a permis que leur nature d'égal honneur fut divisée en gouvernants et gouvernés. De cette manière, d'un côté il range ceux qui obeissent aux lois de la nature, de l'autre il empêche avec justice ceux qui par presomption ne veulent rien leur céder. Ainsi est accordée à tous une justice balancée par le désir et la crainte; l'inégalité due aux jugements de chacun s'éloigne, et le calme et l'équanimité de la nature en tous apparaissent en toute clarté. Ce qui ne serait jamais arrivé si la crainte n'avait empêché les impulsions délirantes pour des absurdités et si la force ne les avait contraints a la sérénité de gens plus maitres d'eux-mêmes. La raison a pour elle de persuader ces derniers de l'accepter volontiers, et la crainte de forcer les insensés à l'aimer quoi qu'ils en veuillent.

Διά ταύτην ἐγώ τήν αἰτίαν τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων παρεισελθεῖν (≡15Β_142≡> τήν βασιλείαν συγχωρηθῆναι μεμάθηκα, καί ἀποδέχομαι τόν λόγον ὡς ἀληθῆ, καί τῆς αἰτίας διδάσκαλον. Εἰ δέ τις καί ἕτερος ταύτης λόγος καθέστηκεν αἴτιος κατά τήν θείαν Γραφήν, τοῦτον εἶναι μόνοις ἡγοῦμαι ληπτόν τοῖς καθαροῖς τήν διάνοιαν. Πλήν δι᾿ ὅμως, οὐδ᾿ οὗτος τοῦ σκοποῦ τῆς θείας ὁλοσχερῶς ἀπᾴδει Γραφῆς. Κἀκείνη γάρ παραιτησαμένοις ἀνθρώποις τήν τοῦ Θεοῦ βασιλείαν, συγχωροῦντα τόν Θεόν ἀφηγεῖται, κἄν ὑφ᾿ ἑαυτῶν βασιλεύεσθαι· ἵνα μή τό ἄτακτον τῆς ἀναρχίας πολυαρχίαν ἐργάσηται καί στάσιν φθοροποιόν ἐντεῦθεν τῷ παντί γένει τῶν ἀνθρώπων ἐνεργάσηται, μηδενός τήν αὐτῶν ἐπιμέλειαν κατά θείαν ψῆφον πεπιστευομένου· καί λόγῳ μέν τάσσοντος τούς διά λόγου παιδαγωγουμένους πρός ἡμερότητα· δυναστείας δέ φόβῳ κολάζοντος, τούς τήν πονηρίαν τεκταίνοντας· καί τό ἔμφυτον τῆς γνώσεως ἀγαθόν γνωμικῶς τοῖς παρά φύσιν τρόποις ἐφἑαυτῶν διαφθείροντας.

 

ß áûë íàó÷åí, ÷òî ïî ýòîé ïðè÷èíå äîçâîëåíî â æèçíè ëþ­äåé âîéòè öàðñòâó, è ÿ ïðèåìëþ ýòî îáúÿñíåíèå êàê èñòèííîå è íàó÷àþùåå ïðè÷èíå. Åñëè æå åñòü è èíàÿ íåêàÿ åãî ïðè÷èíà ïî Áîæåñòâåííîìó Ïèñàíèþ, åå ìîãóò ïîñòèãíóòü, ñ÷èòàþ, òîëüêî òå, êòî ÷èñò ìûñëèþ. Îäíàêî æå è ýòî íå ñîâåðøåííî ðàçíîðå÷èò ñ öåëüþ, [îçíà÷åííîé] Áîæåñòâåííûì Ïèñàíèåì. Èáî è îíî ïîâåñòâóåò, ÷òî ëþäÿì, îòâåðãøèì Öàðñòâî Áîæèå, Áîã ïðåäîñòàâèë õîòÿ áû ñîáñòâåííîå èõ öàðñòâîâàíèå, ÷òîáû áåñïîðÿäî÷íîñòü áåçíà÷àëèÿ íå ïðîèçâåëà ìíîãîíà÷àëèÿ è ýòèì íå ââåëà âî âåñü ÷åëîâå÷åñêèé ðîä ãèáåëüíûé ðàçäîð, êî­ãäà íèêîìó íå ââåðÿåòñÿ ïîñòàíîâëåíèåì Áîæèèì ïîïå÷åíèå î íèõ, íèêòî íå óïîðÿäî÷èâàåò ðàçóìíî âîñïèòóåìûõ ðàçóìîì ê êðîòîñòè è íèêòî íå ñäåðæèâàåò ñòðàõîì ìîãóùåñòâà ñòðîþùèõ ëóêàâñòâî è ïðèðîäíîå áëàãîå ðàçóìåíèå â ñåáå ñàìèõ ñâîåâîëüíî ðàñòëåâàþùèõ ïîâåäåíèåì ïðîòèâîåñòåñòâåííûì.

 

Ðàäè ýòîé ïðè÷èíû, êàê íàó÷èëè ìåíÿ, è äîçâîëåíî áûëî [255] âëàäû÷åñòâó âîéòè â ÷åëîâå÷åñêóþ æèçíü; è ðàññóæäåíèå ýòî ÿ ïðèíèìàþ çà èñòèííî èçúÿñíÿþùåå ïðè÷èíó. Åñëè æå ñóùåñòâó­åò êàêîå-ëèáî èíîå îáîñíîâàíèå âëàäû÷åñòâà, ñîãëàñíîå ñ Áîæåñò­âåííûì Ïèñàíèåì, òî îíî, äóìàþ, äîñòóïíî ëèøü ÷èñòûì ðàçóìîì. Âïðî÷åì, è ýòî íå îòêëîíÿåòñÿ ïîëíîñòüþ îò öåëè Áîæåñòâåííîãî Ïèñàíèÿ. Âåäü è â í¸ì ðàññêàçûâàåòñÿ, êàê Áîã äîïóñòèë, ÷òîáû ëþäè, íå æåëàâøèå Áîæèåãî âëàäû÷åñòâà, óïðàâëÿëèñü õîòÿ áû ëþäüìè (1 Öàð 8:7), äàáû íåóïîðÿäî÷åííîå áåçâëàñòèå íå ïîðîäè­ëî ìíîãîâëàñòèå è íå ïðèâåëî çàòåì ê ãóáèòåëüíîìó ìÿòåæó âåñü ðîä ÷åëîâå÷åñêèé, ðàç ïîïå÷åíèå î í¸ì íå ââåðåíî Áîæèèì ñóäîì íèêîìó, êòî ðàçóìîì âîñïèòûâàþùèõñÿ óïðàâëÿë áû ê ìèðó ðà­çóìîì æå, à òåõ, êòî çàìûøëÿåò çëîå è ïî ïðîèçâîëó ãóáèò â ñåáå ïðîòèâîåñòåñòâåííûì íðàâîì âðîæä¸ííóþ äîáðîäåòåëü âåäåíèÿ, îáóçäûâàë áû ñòðàõîì ñâîåãî ìîãóùåñòâà.

 

La voilà la raison pour laquelle a été introduit un gouvernement dans la vie des hommes, telle que je l'ai apprise, et cette raison je la tiens pour vraie, qui m'enseigne cette cause. S'il est quelque autre raison à cette cause justifiée par l'Ecriture, je pense que cela est seulement pour les purs; à moins qu'elle ne soit en total désaccord avec les vues de l’Ecriture divine. Car celle-ci narre en détail comment, aux hommes qui refusent la gouverne de Dieu, Celui-ci permet qu'ils soient gouvernés du moins par eux-mêmes pour que ne prevale une polyarchie desordonnée, sans tête, et par là l'ingérence d'une rébellion ruineuse pour toute la race des hommes, personne n'obtenant confiance pour s'occuper d'eux par décret divin, [qu'ils soient gouvernes par] quelqu'un qui, par le verbe, met ordre à ceux auxquels le verbe apprend la bonne entente, quelqu'un qui reprend, par la crainte qu'inspire le pouvoir, les artisans d'iniquité qui corrompent le bien inné sciemment par leur comportement contre nature.

Ὅστις οὖν βασιλέων, τοῦτον οὕτω φυλάξαι τόν νόμον τῆς βασιλείας ἐσπούδασε, Θεοῦ δεύτερος ἐπί γῆς ἀληθῶς ἀναπέφανται, ὡς θείας βουλῆς πιστότατος γενόμενος ὑπουργός, καί τό βασιλεύεσθαι ὑπό Θεοῦ, βασιλεύειν ἀνθρώπων δικαίως λαχών. Ὅστις δέ τοῦτον παρωσάμενος τόν θεσμόν, ἑαυτῷ βασιλεύειν πάντως διέγνω, καί οὐ Θεῷ, τἀναντία τούτοις εἰκότως ἐργάσηται· τυραννικῶς μέν ἑαυτοῦ (=0453=) τούς ἀγαθούς ἐκτινάσσων, καί πάσης πόῤῥω τιθέμενος βουλῆς καί δυναστείας· νεωτερικῶς δέ τούς πονηρούς ἐπισπώμενος, καί πάσης αὐτούς κυρίους τῆς αὑτοῦ καθιστῶν ἐξουσίας· ὅπερ ἐστί τῶν κρατούντων τε καί κρατουμένων ἔσχατον ἀπωλείας βάραθρον. Ἡμῖν δέ δοίη Θεός ἑκουσίως ὑπ᾿ αὐτοῦ βασιλεύεσθαι, διά τῆς ἐκπληρώσεως τῶν ζωοποιῶν αὐτοῦ ἐντολῶν· καί τούς κατ᾿ αὐτόν ἐπί γῆς βασιλεύοντας, ἀξίως τιμᾷν, ὡς φύλακας τῶν αὐτοῦ θείων διαταγμάτων.

 

Öàðü, êîòîðûé ïîòùàëñÿ òàê ñîõðàíèòü ñåé çàêîí öàðñòâà, âîèñòèíó ÿâèëñÿ íà çåìëå âòîðûì ïî Áîãå, êàê âåðíåéøèé ïî­ìîùíèê Áîæåñòâåííîé âîëè è ñïðàâåäëèâî ïîëó÷èâøèé æðå­áèé áûòü ïîä Öàðåì Áîãîì è öàðñòâîâàòü íàä ëþäüìè. Íî òîò, êîòîðûé îòâåðã ýòî óñòàíîâëåíèå è âñÿ÷åñêè ðåøèë öàðñòâî­âàòü äëÿ ñåáÿ, à íå äëÿ Áîãà, áóäåò ÿâíî äåëàòü ïðîòèâíîå ýòî­ìó, òèðàíè÷åñêè îòãîíÿÿ îò ñåáÿ áëàãèõ è äàëåêî îòñòàâëÿÿ èõ îò âñÿêîãî ñîâåòà è âëàñòè, íî ðåáÿ÷åñêè ïðèâëåêàÿ çëûõ è ïî­ñòàâëÿÿ èõ ãîñïîäàìè âñåé åãî âëàñòè, ÷òî åñòü äëÿ ïðàâÿùèõ è äëÿ óïðàâëÿåìûõ ïîñëåäíÿÿ ïðîïàñòü ïîãèáåëè. Íàì æå äà äàñò Áîã äîáðîâîëüíî èìåòü Åãî Öàðåì, èñïîëíåíèåì æèâîòâîðÿ­ùèõ Åãî çàïîâåäåé, è äîñòîéíî ÷òèòü ñîãëàñíî Åìó öàðñòâóþ­ùèõ íà çåìëå, êàê ñòðàæåé Áîæåñòâåííûõ Åãî ïîñòàíîâëåíèé.

 

Ïîýòîìó òîò öàðü, êîòîðûé èìåííî òàê è ïîñòàðàëñÿ ñîáëþñ­òè ýòîò çàêîí âëàäû÷åñòâà, ïðîñëàâëåí êàê ïîèñòèíå âòîðîé íà çåìëå ïîñëå Áîãà, èáî ñäåëàëñÿ âåðíåéøèì èñïîëíèòåëåì Áîæèåé âîëè è ñïðàâåäëèâî ïîëó÷èë âëàäû÷åñòâî íàä ëþäüìè ÷åðåç ïîñëóøàíèå âëàäû÷åñòâó Áîãà. Òîò æå, ÷òî îòâåðã ýòîò çàêîí è ïîëíîñòüþ ïðèïèñûâàåò âëàäû÷åñòâî ñåáå, à íå Áîãó, åñòåñò­âåííî, áóäåò òâîðèòü ïðîòèâîïîëîæíîå ýòîìó, ïðîãîíÿÿ îò ñåáÿ äîáðîäåòåëüíûõ è óäàëÿÿ îò âñÿêîãî ñîâåòà è âëàñòè, <453> çëî­íðàâíûõ æå áåçðàññóäíî ïðèáëèæàÿ ê ñåáå è íàçíà÷àÿ ïîâåëèòå­ëÿìè âñåãî ñâîåãî ìîãóùåñòâà, ÷òî åñòü ïðîïàñòü îêîí÷àòåëüíîé ïîãèáåëè è ïðàâèòåëåé, è óïðàâëÿåìûõ. Íàì æå äà ïîäàñò Áîã îõîòíî ïîä÷èíÿòüñÿ Åãî âëàäû÷åñòâó èñïîëíåíèåì æèâîòâîðÿ­ùèõ Åãî çàïîâåäåé è äîñòîéíî ÷òèòü âëàäû÷åñòâóþùèõ íà çåìëå ïî Åãî âîëå, êàê áëþñòèòåëåé Áîæèèõ ïîñòàíîâëåíèé.

 

Quiconque en gouvernant s'applique à préserver cette loi de gouvernement se révèle un vrai lieutenant de Dieu, devenu collaborateur fiable du conseil divin ; et d'être lui-même gouverné par Dieu lui vaut de faire régner la justice parmi les hommes. Alors que celui qui rejette la loi et s'arroge de régner par lui-meme et non par Dieu, agit à l’encontre des premiers. Il secoue loin de lui les bons par sa tyrannie, il se place au-dessus de tout conseil et  de toute autorité. D'autre part, il attire impudemment les pervers et en fait même les arbitres de son autorité, ce qui est le gouffre ultime de perdition pour qui gouverne et pour qui est gouverné.

Que Dieu nous accorde de nous placer volontiers sous Son règne par l'accomplissement du commandement salutaire, et d'honorer ceux qui sur terre gouvernent dans Ses voies en tant que gardiens de Ses divines dispositions.

 

Ñðàâíåíèå ïåðåâîäîâ ïîêàçûâàåò, âî-ïåðâûõ, ÷òî ïåðåâîä ïðîò. Âàëåíòèíà Àñìóñà — ïðåâîñõîäíîãî çíàòîêà äðåâíåãðå÷åñêîãî, òîíêî ÷óâñòâóþùåãî åãî ñïåöèôèêó — àáñîëþòíî òî÷åí, ëèøü â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ ìîæíî ãîâîðèòü î òåõ èëè èíûõ âïîëíå äîïóñòèìûõ íþàíñàõ â èíòåðïðåòàöèè ëåêñèêè èëè ñèíòàêñèñà. Íàïðîòèâ, ïåðåâîä Å. Íà÷èíêèíà, â öåëîì íåïëîõîé, âñå æå èçîáèëóåò ïðîïóñêàìè è íåòî÷íîñòÿìè. Âî-âòîðûõ, Å. Íà÷èíêèí, íåñìîòðÿ íà õîðîøåå çíàíèå ôðàíöóçñêîãî ÿçûêà, íå ñâåðÿë ñâîé ïåðåâîä ñ ïåðåâîäîì Ý. Ïîíñóà. Ñàìî ïî ñåáå ñòðåìëåíèå ïåðåâîäèòü òîëüêî ñ ÿçûêà îðèãèíàëà (ê ñîæàëåíèþ, íå âñåãäà âñòðå÷àþùååñÿ ó ðóññêèõ ïåðåâîä÷èêîâ), íåñîìíåííî, ïîõâàëüíî. Îäíàêî è îïûòíûå ïåðåâîä÷èêè, ïî îêîí÷àíèè ïåðåâîäà, îáû÷íî íå ïðåíåáðåãàþò ïîäîáíûìè ñâåðêàìè, èáî ðàâíî âîçìîæíûå, íî ðàçëè÷íûå èíòåðïðåòàöèè îäíîãî è òîãî æå ìåñòà ìîãóò îñòàòüñÿ íåçàìå÷åííûìè.  äàííîì æå ñëó÷àå ñâåðêà äàæå ñ êðèòèêóåìûì ñïåöèàëèñòàìè ïåðåâîäîì Ý. Ïîíñóà ìîãëà áû ïîìî÷ü Å. Íà÷èíêèíó èçáåæàòü ÿâíûõ îøèáîê. Åñëè òàêîé ñâåðêè íå ñäåëàë ïåðåâîä÷èê, îíà ìîãëà áû áûòü ïðîâåäåíà ðåäàêòîðîì, íî è ýòîé âîçìîæíîñòüþ, óâû, èçäàòåëè êíèãè íå âîñïîëüçîâàëèñü.

Âïðî÷åì, óêàçàííûìè íåäî÷åòàìè ìîæíî áûëî áû â èçâåñòíîé ñòåïåíè ïðåíåáðå÷ü, åñëè áû íå åùå îäèí íåäîñòàòîê, ñâîäÿùèé ê ìèíèìóìó öåííîñòü ðóññêîãî ïåðåâîäà. Äåëî â òîì, ÷òî Å. Íà÷èíêèí ïî÷òè âñþäó (êðîìå îäíîãî ìåñòà, ãäå ñòîèò ñóùåñòâèòåëüíîå «öàðü») ïåðåâåë ãðå÷åñêîå ñëîâî βασιλεία («öàðñòâî») êàê «âëàäû÷åñòâî», õîòÿ äëÿ ïîñëåäíåãî çíà÷åíèÿ â ãðå÷åñêîì ÿçûêå åñòü öåëûé ðÿä äðóãèõ ñëîâ. Àíàëîãè÷íóþ îøèáêó äîïóñêàåò è Ý. Ïîíñóà, íî ôðàíöóçñêèé ïåðåâîä÷èê â ðàâíîé ìåðå, íàðÿäó ñî ñëîâîì gouvernement, èñïîëüçóåò è règne, ÷òî áîëåå òî÷íî ïåðåäàåò ñìûñë «öàðñòâà». Òî, ÷òî ìîãëî áû áûòü èçâèíèòåëüíûì ó ïåðåâîä÷èêà, âîñïèòàííîãî â òðàäèöèÿõ ãîñóäàðñòâà, ãäå ðåâîëþöèÿ ïðîèçîøëà ãîðàçäî ðàíüøå, ÷åì â Ðîññèè, è ãäå äóõ ëèáåðàëèçìà ïóñòèë ãëóáîêèå êîðíè, ñîâåðøåííî íåäîïóñòèìî ó ðóññêîãî ïåðåâîä÷èêà, æèâóùåãî â ñòðàíå, êîòîðàÿ ñ÷èòàëà ñåáÿ «òðåòüèì Ðèìîì» è ãäå âèçàíòèéñêèå òðàäèöèè â òîé èëè èíîé ìåðå ñóùåñòâîâàëè âïëîòü äî ðåâîëþöèè 1917 ã. Îïèðàÿñü íà ïåðåâîä Å. Íà÷èíêèíà (ãäå íå òîëüêî äàí íåâåðíûé ïåðåâîä ñëîâà «öàðñòâî», íî è ïðîïóùåí åãî àíòîíèì — «òèðàíè÷åñêè»), íåèñêóøåííûé ÷èòàòåëü ìîã áû ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ïðåïîäîáíûé Ìàêñèì ñ÷èòàë äàííîé Áîãîì ëþáóþ âëàñòü («âëàäû÷åñòâî»), òîãäà êàê ïðåïîäîáíûé ãîâîðèò èñêëþ÷èòåëüíî î öàðñêîé âëàñòè.

Óêàçàííàÿ ñåìàíòè÷åñêàÿ îøèáêà óñóãóáëÿåòñÿ íåçíàíèåì ïåðåâîä÷èêîì èñòîðè÷åñêèõ ðåàëèé. Êàê çàìå÷àåò âûäàþùèéñÿ èñòîðèê Âèçàíòèéñêîé èìïåðèè Ã. Îñòðîãîðñêèé, èìåííî Èðàêëèé îñòàâèë ïðåæíèå òèòóëû ñàìîäåðæöà (imperator, caesar, augustus), ïðåäïî÷òÿ èì íå óïîòðåáëÿâøååñÿ â âûñøèõ êðóãàõ «íàðîäíîå ãðå÷åñêîå èìåíîâàíèå 'öàðü'» (die volkstümliche griechische Bezeichnung βασιλεύς: Ostrogorsky G. Geschichte des byzantinischen Staates. Band 1/2. München, 1963. S. 89; íîâîãðå÷. ïåð.: Ostrogorsky G. Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους. Τ. 1. Ἀθήνα, 1997. Σ. 172–173). Äîïóñòèìî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî òàêèå âàæíûå ïåðåìåíû â òèòóëàòóðå âðÿä ëè ïðîøëè íå çàìå÷åííûìè ïðï. Ìàêñèìîì, êîòîðûé ðàíåå (â 610–613 ãã.) áûë ñåêðåòàðåì èìïåðàòîðà Èðêàëèÿ (ñì. ðåöåíçèðóåìîå èçäàíèå, ñ. 44), õîòÿ, êîíå÷íî æå, ó íàñ íåò íåîïðîâåðæèìûõ äîêàçàòåëüñòâ ïîëíîãî èñêëþ÷åíèÿ âîçìîæíîñòè «íàðîäíîãî ñëîâîóïîòðåáëåíèÿ» â 10-ì ïèñüìå. (Êñòàòè, ìîæíî áûëî áû óòî÷íèòü ìíåíèå Ï. Øåðâóäà [An annotated Date-List... P. 26], ÷òî â äàííîì ïèñüìå «íåò íèêàêèõ âíåøíèõ ñâèäåòåëüñòâ» äëÿ äàòèðîâêè. Óêàçàííûé òèòóë áûë ïðèíÿò Èðàêëèåì íå ïîçäíåå 629 ã., êàê ñâèäåòåëüñòâóåò îäíà íàäïèñü (Ostrogorsky. Geschichte... S. 89–90. Anm. 2; Ostrogorsky G. Αὐτόθι. Σ. 256, σημ. 55), ÷òî äàåò ïðèáëèçèòåëüíûé terminus post quem äëÿ 10-ãî ïèñüìà, åñëè ñîãëàñèòüñÿ ñ íåñëó÷àéíîñòüþ òåðìèíîëîãè÷åñêîãî ñëîâîóïîòðåáëåíèÿ â ýòîì ïèñüìå. Çàìåòèì çäåñü æå, ÷òî äàòèðîâêè îòäåëüíûõ (äàëåêî íå âñåõ) ïèñåì ðàññåÿíû â ïðåäèñëîâèè Æ.-Ê. Ëàðøå è íå ïîâòîðåíû â ïîñòðàíè÷íûõ ñíîñêàõ ê ñàìèì ïèñüìàì, ÷òî çàòðóäíÿåò ðàáîòó ñ êíèãîé.)

Âî ôðàíöóçñêîì ïåðåâîäå áûëè èçäàíû òîëüêî 45 ïèñåì, èìåþùèõñÿ â èçäàíèè Êîìáåôè.  ðåöåíçèðóåìóþ æå êíèãó âêëþ÷åíû äîïîëíèòåëüíî íåêîòîðûå äðóãèå ïîñëàíèÿ, íå âîøåäøèå â óêàçàííîå èçäàíèå (â ñîäåðæàíèè íà ñ. 10 âêðàëàñü äîñàäíàÿ îøèáêà — ïðîïóñê îòðèöàíèÿ, ïðèñóòñòâóþùåãî íà øìóöòèòóëå). Òðè ïèñüìà ïåðåâåäåíû Ç. À. Áàðçàõ («À» è «Â», ñ. 253–257; áîãîñëîâñêî-ïîëåìè÷åñêèé òðàêòàò 12 ïåðåâåäåí ñ ëàòûíè, ñ. 258–264). Îêîí÷àíèå ïèñüìà 8 ïåðåâåäåíî Ã. È. Áåíåâè÷åì (ñ. 265–266). (Ññûëêè íà èìåþùèåñÿ ðóññêèå ïåðåâîäû äðóãèõ ïîñëàíèé ïðèâåäåíû íà ñ. 12.) Óêàçàííûå äîïîëíåíèÿ, íåñîìíåííî, ïîëåçíû è ñîñòàâëÿþò ïðåèìóùåñòâî ðóññêîãî èçäàíèÿ ïåðåä ôðàíöóçñêèì.

Ñïåöèàëüíîãî êîììåíòàðèÿ ñîñòàâèòåëÿ êíèãè — Ã. È. Áåíåâè÷à (÷ëåíà ðåäêîëëåãèè ñåðèè) — óäîñòîèëîñü òîëüêî îêîí÷àíèå ïèñüìà 8, ãäå îáñóæäàåòñÿ íàñèëüñòâåííîå êðåùåíèå èóäååâ â Êàðôàãåíå. Íàäî ïîëàãàòü, ÷òî âñå äðóãèå áîãîñëîâñêèå è èñòîðè÷åñêèå äåòàëè áîëüøîãî ñîáðàíèÿ ïèñåì äëÿ èçäàòåëåé íå èìåëè òàêîãî çíà÷åíèÿ, êàê ñòîëü ÷àñòíûé âîïðîñ.

Êíèãà ñíàáæåíà äâóìÿ óêàçàòåëÿìè, ñîñòàâëåííûìè Ä. Ñ. Áèðþêîâûì: äðåâíèõ àâòîðîâ (ãäå îòñóòñòâóþò äàæå òàêèå óòî÷íåíèÿ, êàê «ñâò.»!) è áèáëåéñêèõ ëèö, à òàêæå öèòàò èç Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ.  ïîñëåäíèé óêàçàòåëü âêëþ÷åíû òîëüêî ïðÿìûå öèòàòû, à àëëþçèè èñêëþ÷åíû, òîãäà êàê, íàïðèìåð, â çàïàäíûõ èçäàíèÿõ àëëþçèè îáû÷íî âêëþ÷àþòñÿ â ïîäîáíîãî ðîäà óêàçàòåëè (÷àñòî â ñîïðîâîæäåíèè àñòåðèñêà, ïîçâîëÿþùåãî îòëè÷èòü öèòàòó îò àëëþçèè).

Èòàê, â çàêëþ÷åíèå ìîæíî ñäåëàòü âûâîä, ÷òî ïî ñðàâíåíèþ ñ ôðàíöóçñêèì ïåðåâîäîì ðóññêîå èçäàíèå èìååò íåêîòîðûå ïðåèìóùåñòâà (îïðåäåëåíèå ðÿäà öèòàò, âêëþ÷åíèå äîïîëíèòåëüíûõ ïèñåì), íî ïîëåçíàÿ ðàáîòà ðåäàêòîðà íå áûëà äîâåäåíà äî êîíöà. Íåäîñòàòêè æå ïåðåâîäà (ïî-âèäèìîìó, ïîâòîðíî íå ñâåðÿâøåãîñÿ ñ ãðå÷åñêèì îðèãèíàëîì èëè ôðàíöóçñêèì ïåðåâîäîì äðóãèìè ëèöàìè), èíîãäà êðèòè÷åñêèå, âî ìíîãîì ñíèæàþò öåííîñòü êíèãè è çàñòàâëÿþò ïîëüçîâàòüñÿ åé ñ îñòîðîæíîñòüþ. Íàäååìñÿ, ÷òî âñêîðå ìàëåíüêèé òèðàæ ðàçîéäåòñÿ è ïîÿâèòñÿ íîâîå èçäàíèå, êà÷åñòâî êîòîðîãî áóäåò ñåðüåçíî óëó÷øåíî.  öåëîì æå ìû ïðèâåòñòâóåì ïîÿâëåíèå öåëûõ äâóõ êíèã, ñâÿçàííûõ ñ èìåíåì ïðï. Ìàêñèìà Èñïîâåäíèêà, ÷òî çíàìåíóåò ñîáîé íîâûé ýòàï â îñâîåíèè ðóññêèìè ÷èòàòåëÿìè òâîðåíèé ýòîãî âûäàþùåãîñÿ îòöà Öåðêâè.